با توجه به نقش تعریف‌کننده‌ای که خواب و رؤیا در تمدن انسانی ایفا کرده‌اند، از تجربه‌های مذهبی گرفته تا کشف‌های علمی، شاید رؤیا یکی از پدیده‌های انسانی کمتر درک شده تلقی شود. توضیحات زیادی برای اینکه چرا ما رؤیا می‌بینیم وجود دارد، این توضیحات بیان می‌کنند که رؤیاها از جنبه فیزیکی نوعی مکانیسم پردازشی برای خاطرات هستند؛ اما از جنبه تخیلی، رؤیاها دروازه‌ای به سوی دنیای دیگر تلقی می‌شوند.
کارل یونگ، روان‌پزشک سوئیسی در کتاب The Red خود نوشت: «رؤیاها کلماتی برای راهنمایی روح هستند.» او در این کتاب ادامه می‌دهد: «چرا باید از این پس رؤیاهایم را دوست نداشته باشم و تصاویر مبهم آنها را به ابزاری برای تامل روزانه‌ام تبدیل نکنم؟»
در این مطلب می‌خواهیم به اهمیت رؤیاها در فرهنگ خاورمیانه بپردازیم و بررسی کنیم که این رؤیاها چه نقشی در فرهنگ این منطقه داشته‌اند. با ما همراه باشید.
اهمیت رؤیاها در فرهنگ خاورمیانه: کلماتی برای راهنمایی روح
برای یانگ، رؤیاها بستری با نشانه‌های مختلف هستند که به فرد رؤیابین هشدارهایی در ارتباط با زندگی عادی می‌دهند. این نشانه‌ها طوری طراحی شده‌اند که میان یک فرد و دیگر انسان‌ها مشترک باشند. زیگموند فروید باور داشت که همه جنبه‌های یک رؤیا معنای سمبلیک خاصی در خود دارند و مهم نیست که چقدر بی‌معنا به نظر برسند.
البته بسیاری از دانشمندان چنین توضیحاتی را رد می‌کنند و ادعا دارند که فروید و یونگ بیش از حد به گمانه‌زنی‌های بی پایه و اساس روی آورده‌اند. البته این ادعای دانشمندان را طرف‌داران فروید و یونگ رد می‌کنند. صرف نظر از اینکه برای اهمیت رؤیاها چه توضیحات علمی وجود دارند، نمی‌توان منکر نقش خواب و رؤیا در توسعه تاریخ بشر بود.
رئیس جمهور کشور مصر، عبدالفتاح السیسی، گفته بود که در خواب، رؤیای رهبری مصر را دیده بود. این در حالی است که این ادعا را قبل از اینکه محمد مرسی اولین رئیس جمهور منتخب مصر به صورت دموکراتیک شود، بیان کرده بود. در آخر هم توانست وی را سرنگون کند.
در گذشته نیز هم در کتاب مقدس و هم در قرآن رؤیاهای پیامبران و دیگر شخصیت‌ها شرح داده شده است که افراد معتقد به این کتاب‌ها باور دارند که این رؤیاها، دستورالعمل‌ها یا هشدارهایی بوده‌اند که خداوند برای آنها ارسال کرده است.
کتاب رؤیاها
اگرچه احتمالاً رؤیاها در تشکیل اعتقادات مذهبی در هزاران سال پیش تأثیرگذار بوده‌اند. اولین آثار مستند در زمینه اهمیت رؤیاها در فرهنگ خاورمیانه، در منطقه باستانی مزوپاتامیه و مصر پدیدار شده‌اند. حماسه گیل‌گمش که در حدود سال ۲۱۰۰ قبل از میلاد تدوین شده، احتمالاً قدیمی‌ترین مجموعه شعر حماسی است و شامل قدیمی‌ترین توصیف شناخته شده از رؤیاها می‌شود.
این حماسه داستان نیمه اسطوره‌ای پادشاه گیلگامش از اوروک را تعریف می‌کند که در تلاش برای یافتن راز جاودانگی در حرکت و جستجو است و در این مسیر با خدایان مبارزه می‌کند. در یک صحنه، گیل‌گمش رؤیایی را توصیف می‌کند که در آن با سیاره‌ای در حال سقوط که به زمین می‌افتد، روبرو می‌شود. مادر او، نین‌سون، این رؤیا را به عنوان فرا رسیدن حضور یک همراه نزدیک تفسیر می‌کند که بعدها تبدیل به انکیدو، مردی وحشی که توسط خدایان برای جلوگیری از ستمگری گیل‌گمش به مردم اوروک آفریده شده، می‌شود. این شخصیت بعدها به بهترین دوست گیل‌گمش تبدیل می‌شود.
لوحی که مربوط به این قسمت بوده، در کتابخانه آشور بانیپال در حدود سال ۱۸۵۲ پیدا شد، همراه با مجموعه‌ای دیگر به نام اسکار دزاقیکو که ۱۱ لوح دیگر راجع به رؤیاها و معانی آنها توضیح داده بودند. اینها بعداً در یک کتاب به نام «کتاب رؤیاهای آشوری» ترجمه شدند و در سال ۱۹۵۶ توسط آشور شناسان به فارسی درآمد. آشوریان باور داشتند که رؤیاها سه نوع هستند: پیام‌هایی از خدایان، پیشگوئی‌ها، یا بیان روان‌شناسی خودِ رؤیابین. با تمامی تمایزهایی که در تمدن‌های مختلف وجود دارد، به طور کلی بقیه تمدن‌ها هم از همین دسته بندی استفاده می‌کردند.
مقاله پیشنهادی برای مطالعه:
داستان ها و افسانه های قدیمی
اهمیت رؤیاها در فرهنگ خاورمیانه: قلمروهای باستانی
موضوع رؤیاها برای مصریان باستان نیز به اندازه کافی مهم بود تا جاییکه کتاب خودشان را در مورد رؤیاها داشته باشند. این کتاب بر روی پاپیروس به نوشته‌های هیرواتیک (یک شکل از هیروگلیف‌های رونوشتی) نگاشته شده و قدمت آن به میانه سال‌های ۱۲۷۹ تا ۱۲۱۳ قبل از میلاد، در دوران فرمانروایی رعمسس دوم برمی‌گردد و اهمیت رؤیاها در فرهنگ خاورمیانه را بیان می‌کند. کتاب با عبارت «اگر مردی خود را در رؤیا ببیند» آغاز می‌شود و سپس به ۱۰۸ توصیف از وقایع رؤیا و معنای آنها می‌پردازد. رؤیاها به خوب یا بد تعبیر می‌شوند و حاوی تعابیر کوتاه هستند. برخی از نمونه‌ها عبارت‌اند از:
- اگر مردی خود را مرده ببیند این خوب است. این به معنای آن است که زندگی طولانی خواهد داشت.
- اگر مردی ببیند که صورتش را به زمین می‌گذارد، این بد است، یعنی مرده چیزی می‌خواهد.
برخی از رؤیاها ساده بودند و رمزگشایی آنها واضح بود، اما شیفتگی مصریان به تجزیه تحلیل یا تعبیر رؤیاها به مطالعه بیشتر رؤیا منجر شد و پس از آن وادیان مراسم خاصی را برای القای خواب انجام دادند.
نهفتگی رؤیا راهی برای اطمینان از رؤیاها یا رؤیاهای خاص یا جستجوی پاسخ برای یک مشکل خاص از طریق یک رؤیا بود. انواع مختلف این آیین توسط بین‌النهرین، یونانیان و یهودیان انجام می‌شده است و دعای استخاره (دعای هدایت) مسلمانان نیز توسط برخی به عنوان روشی برای نهفتگی در خواب توصیف شده است.
در مصر باستان، فرایند نهفتگی خواب شامل رفتن تعبیر کننده خواب به معبدی مانند دندارا و انجام یک سری مراسم (مانند قربانی کردن حیوان یا گرفتن روزه)، قبل از خواب برای دیدن توضیحی در خواب بود. مسلمانان صوفی نوعی نهفتگی رؤیا را در عبادت خود می‌گنجانند یا برای رسیدن به آگاهی بالاتر رؤیای شفاف را تمرین می‌کنند. ابن عربی، فیلسوف صوفی قرن دوازدهم، «مزایای بزرگ» را در تربیت خود برای تجربه رؤیاهای شفاف توصیف کرد.
مقاله پیشنهادی برای مطالعه:
افسانه شکارچی رویا | Dreamcatcher
حکمت الهی
از اهمیتی که برای آیین‌های مربوط به رؤیا قائل شده است، روشن است که برای مردمان باستان و برای بسیاری از افراد مذهبی امروز، رؤیاها دروازه‌ای به قلمرو معنوی هستند. اهمیت رؤیاها در فرهنگ خاورمیانه بر اساس سنت یهود که دیگر ادیان ابراهیمی از آن منشأ می‌گیرند، بسیار بالا بوده و رؤیاها یکی از راه‌های ارتباط بین خدا و پیامبران او بودند.
در روایت کتاب مقدس، خداوند به ابراهیم دستور داده بود که پسرش اسماعیل را در خواب قربانی کند و داستان یوسف شامل تعبیر خواب دیگران و خودش می‌شود. در یهودیت، خواب به عنوان حجابی بین دنیای زنده و دنیای ماورای ارواح و فرشتگان دیده می‌شود، رؤیاها راهی برای دسترسی به حکمت الهی بودند.
در مسیحیت، یوسف، شوهر مریم باکره، گفته می‌شود که به محض کشف بارداری همسرش، در نظر داشت همسرش را ترک کند. سپس در خواب دید که فرشته‌ای به او دستور داد که بماند. همچنین در اسلام، حضرت محمد به یاران خود گفته است که پس از رحلت آن حضرت، تنها نوع نبوت و هدایت به صورت رؤیا و رؤیاهای واقعی به نام رؤیای صادقه خواهد آمد.
سال‌ها بعد ابن خلدون محقق و فیلسوف قرن سیزدهم رؤیاها را به سه دسته تقسیم کرد. رؤیاهای روشن که از جانب خدا آمده است. رؤیاهای فرشتگان که معنا یا پیامی پنهان دارند که ممکن است نیاز به تعبیر داشته باشد و خواب‌های گیج کننده یا بد که به شیطان نسبت داده می‌شوند.
تفسیر علمی اهمیت رؤیاها در فرهنگ خاورمیانه
برای نشان دادن اهمیت رؤیاها در اوایل اسلام، خلاصه‌هایی از معانی رؤیاها و نمادها توسط دانشمندان مسلمان برای کمک به تفسیر جمع‌آوری شد. به گفته جان لامورو، یکی از دانشگاهیان متخصص در مطالعات اولیه اسلامی، ۶۳ کتاب مرتبط با خواب و رؤیا در ۴۵۰ سال اول دوره اسلام نوشته شده است که نشانه‌ای از محبوبیت گسترده آنهاست، اگرچه تعداد کمی از آنها باقی مانده است.
اولین کتاب رؤیاها که نشان دهنده اهمیت رؤیاها در فرهنگ خاورمیانه است، از دانشمند ایرانی به نام ابن قتیبه باقی مانده است. اثر او به نام تعبیر خواب در قرن نهم نوشته شد و ۹ روش برای تعبیر خواب، از جمله «تعبیر از طریق اضداد» (تعویل بیل دو والمقلب) را تشریح کرد.
- تأویل الاسماء – تفسیر با ریشه‌شناسی. اگر در خواب به (سفرجل) ببینید، به معنای سفر (سفر) است.
- تأویل بیل منا – تفسیر از طریق معنا. اگر به شما آب بدهند بچه دار می‌شوید؛ زیرا آب نعمت است و روزی می‌دهد.
چنین سنت‌هایی منحصر به اسلام یا سایر ادیان ابراهیمی نبود. زرتشتیان قوانین خاص خود را دارند، از جمله قوانینی که اصرار داشتند خواب تنها در همان روز وقوع آن قابل تعبیر دقیق است. صفات سی‌روزه مجموعه‌ای مفصل است که نحوه تعبیر و طبقه‌بندی رؤیاها را بر اساس روز ماه بیان می‌کند.
مثلاً روز سوم ماه، روز اردیبهشت، فرشته نگهبان آتش است. رؤیاهایی که در این روز داشتید به حقیقت نمی‌پیوندند. اما روز ششم ماه، روز خرداد است، فرشته‌ای که بر آب و نباتات مسلط است. اگر در این روز خوابی دیده شود قبل از تمام شدن ماه محقق می‌شود.
مقاله پیشنهادی برای مطالعه:
جن: موجودات ماوراء الطبیعه سنت عربی و اسلامی چه کسانی هستند؟
تعبیر خواب در دنیای امروز
با وجود این قوانین، هنر تفسیر تا حدی ذهنیت خود را حفظ کرده است و اهمیت انتخاب تعبیر کننده خواب مناسب در حکایتی از خاورمیانه با کمال‌میل به آن پرداخته شده است. همان خواب، افتادن دندان‌ها، برای پادشاه به دو صورت متفاوت تعبیر می‌شود. در یکی، مترجم به پادشاه هشدار می‌دهد که خانواده‌اش قبل از او خواهند مرد، در دیگری به او گفته می‌شود که از خانواده‌اش بیشتر خواهد ماند. یکی منجر به تنبیه مترجم و دیگری به پاداش مترجم می‌شود.
اگرچه تعبیر خواب ممکن است گزینه شغلی سابق نباشد، هنوز علاقه آشکاری به این موضوع وجود دارد و اهمیت رؤیاها در فرهنگ خاورمیانه همچنان بالاست. روانکاوانی مانند فروید و یونگ مانند جاهای دیگر پیروان خود را در خاورمیانه دارند، اما افرادی نیز وجود دارند که روش‌هایشان ریشه در دین یا اشکال معاصر خرافات مانند طالع بینی دارد.
در عربستان سعودی، مترجمان رؤیاهای معتبرتر نسبت به خطرات نزدیک شدن به تعبیرکنندگان کلاهبردار که قول می‌دهند اسرار ناخودآگاه را در ازای پول باز کنند، هشدار داده‌اند. همچنین مواردی وجود داشته است که شارلاتان‌ها از اطلاعاتی که در مورد زندگی شخصی یک رؤیاپرداز به دست می‌آورند برای باج‌گیری از آنها استفاده می‌کنند.
بیهوشی و ناتوانی
علم مدرن در مورد رؤیاها به ما چه می‌گوید؟ همه ما می‌دانیم که خواب به‌خودی‌خود برای یک زندگی سالم مهم است و از کمبود خواب به‌عنوان شکنجه یاد می‌شود. افراد متوسط حدود یک سوم عمر خود را در خواب می‌گذرانند و اعتقاد بر این است که چهار تا شش خواب در شب را تجربه می‌کنند که در لحظات حرکت سریع چشم (REM) رخ می‌دهد.
در هنگام خواب، بدن ما فلج می‌شود، اما مغز ما همچنان فعال است. با استفاده از اسکن الکتروانسفالوگرام (EEG)، دانشمندان می‌توانند تشخیص دهند که چه زمانی در حال دیدن خواب هستیم. آنها همچنین می‌توانند بگویند که مغز ما به محرک‌های دیداری و شنیداری پاسخ می‌دهد که لزوماً در دنیای بیداری اطراف ما وجود ندارند.
مقاله پیشنهادی برای مطالعه:
فراماسون ها | آیین ها و نشانه ها
اما فراتر از آن، زمینه مطالعه رؤیاها در معرض حدس و گمان و نظریه پردازی است، بدون هیچ ایده تأیید شده‌ای در مورد اینکه چرا خواب می‌بینیم. نظریه نسبتاً منطقی‌تر و منطقی‌تر این است که رؤیاها به ما کمک می‌کنند رویدادهای روز را پردازش کنیم و خاطرات و تجربیات مهم را ذخیره کنیم.
در جمع بندی بررسی اهمیت رؤیاها در فرهنگ خاورمیانه باید گفت که برای یونگ، حالت رؤیا حالتی بود که در آن جنبه‌های ناخودآگاه ذهن ما بیدار می‌شد. عمیق‌ترین این سطوح «ناخودآگاه جمعی» بود، جنبه‌ای از ذهن ما که برای همه بشریت مشترک است و نمادها، غرایز و کهن‌الگوهای آن در طول تکامل انسان شکل گرفته است. یونگ استدلال کرد که این آگاهی باقیمانده توضیح می‌دهد که چرا بسیاری از فرهنگ‌های متفاوت نمادهای یکسانی دارند و حتی چرا بسیاری از ما تغییراتی از یک رؤیا را به اشتراک می‌گذاریم. اگرچه این نظریه اثبات نشده و مسلماً غیرقابل‌اثبات است، ممکن است محبوبیت پایدار روایات رؤیا از گیل‌گمش تا کتاب مقدس را توضیح دهد.
